15. yüzyılda eserler veren ve Osmanlı’nın en önemli hekimlerinden biri kabul edilen Muhammed bin Mahmud Şirvani günümüzde hekimliği ile değil, Kitabü’t-Tabih isimli kitapla anılmaktadır.
Yemek konusunda yapılan araştırmaların yeniden adını canlandırdığı Şirvani’nin yedisi Türkçe ve beşi Arapça olmak üzere on iki telif ve tercüme eseri bulunmaktadır.(1)
2.Murad döneminde kaleme alınan bu eser, bilinen en eski Türkçe yemek kitabı sayılmaktadır. Şirvani, Muhammed ibn-ül Hasan ibn Muhammed el Katib el Bağdadi’nin 1226 yılında yazılmış olan kitabını, Osmanlı Türkçesine çevirmiştir.
Kitabın aslını inceleyen araştırmacılar (2) Mehmet Şirvani’nin çevirisinde, orijinal kitapta olmayan yemek tariflerinin eklendiğini saptamışlardır. Esere, orijinalinden farklı olarak 82 adet yemek tarifi/reçetesi eklenmiştir. Bunların Osmanlı sarayında öteden beri yapılagelen yemekler olduğu zannedilmektedir
Bunlardan 77’si çevirinin arkasına, 5’i de içine eklenmiştir (3).
- tariften sonraki yemeklerin tamamı ekleme, Osmanlı mutfağına ait yemeklerdir.
Tıp ve beslenme
Yemek kültürümüzün önemli bir belgesi olan kitap sadece yemek tarifleri vermez. Tariflerin başında hangi yemeğin hangi hastalığa iyi geldiği ya da hangi hastalıkları da önlediği de yazılmıştır. Önleyici tıp / koruyucu hekimlik (hastalıklara yakalanmadan önce alınacak önlemlerle hastalıkların başlamasını engelleme) anlayışının güzel örneklerinden biridir. Hipokratla başlayan bu anlayış (Yedikleriniz ilaçlarınız, ilaçlarınız yedikleriniz olsun) Osmanlı’da da benimsenmiş ve başarıyla uygulanmıştır. Faydalı macun ve şerbetlerin kökeninde bu “koruyucu-önleyici” anlayış yatmaktadır.
Kitabü’t_Tabih sadece yemek tariflerini değil, yenilenlerin vücuda etkileri konusunda da bilgiler verir. Bu yüzden kitabın çeviri olduğunu söylemek, eksik bilgi vermek olacaktır.
Kitapta, yemeklerin başında yer alan tıbbi açıklamalardan bazıları şunlardır;
(Ispanak kalyesi) Zekayı ve bedeni besler, sperm arttırır, iştah açar, tabiatı yumuşatır, stresin yarattığı kalp çarpıntısına ve mide ağrısına iyi gelir, düzgün karakterlilerin gıdasıdır.
(Medfune) Beyni ve vücudu sağlamlaştırır, besler, kemikleri ve ilikleri güçlendirir, düzgün karakterli ve zengin olanlar için uygundur ama hazmı zor bir yemektir
(Nirbac ;Havuç kalyesi) hazmı kolaylaştırır ve iştah açar. Mideyi sağlamlaştırır, çıban, iltihap ve yaralara iyi gelir, aklı ve düşünceyi arındırır, zehirli yiyeceklerin etkisinin kalbe etki yapmasını engelleyen gayet güzel bir gıdadır.
(Patlıcan turşusu) İştah açar, midedeki kötü ve yaramaz maddeleri eritip giderir, akla kuvvet verir, diş diplerini sağlamlaştırır, yiyeceklerin sindirimine yardımcı olur, gözü kararanlar, başı dönenler ve harareti fazla olanlar için gayet uygun bir yiyecektir
(Bal helvası) Cinsel isteği, cinsel gücü ve spermi arttırır.
Kaynakça;
- Kitabü’t-tabih – Muhammed ibn-ül Hasan ibn Muhammed el Katib el Bağdadi
- Murad Devrinin (1421 – 1451) ünlü hekimi Muhammed bin Mahmud Şirvani ve Türkçe eserleri – YRD. Doç. Dr. Mustafa Argunşah
- (1) Prof. Dr. Ali Haydar Bayat, Dr. Necdet Okumuş – Mürşid tercümesi – Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları
- (2) Gunay Kut, “On the Additions by his translation of a Cookery Book”, First lnternational Food Congress . Kultur ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 1988, s. 176-181
- (3) Stefanos Yersimos 15. ve 16. Yüzyılda Osmanlı Saray Mutfağı YKY